Mga Sinaunang Kabihasnan

MGA SINAUNANG KABIHASNAN

Ang sinaunang mga kabihasnan o matatandang mga kabihasnan ay mga kauna-unahang pang mga kabihasnang o mga sibilisasyon noong unang panahon na naitatag ng mga tao. Kabilang sa mga ito ang sibilisasyon ng mga Sumeryo sa Mesopotamia, ng mga Akadyano, ng mga Asiryo, ng mga Babilonya, ng Sinaunag Ehipto, ng Sinaunang India, ng Lambak ng Indus, ng Sinaunang Tsina, ng Sinaunag Asya, ng Sinaunang America, ng Sinaunag Africa, ng SinaunangPasipiko (ng mga Kelto, ng mga Dasyano, ng mga Ebreo, ng mga Trasyano, ng mga Minoe) ang mga kabihasnang pre-Kolumbyano (kasama ang sa mga Olmek, mga Maya, mga Sapotek, mga Inka, mga Toltek, at mga Ateka).
Sa makabagong panahon, tinatawag na sinaunang mga sibilisasyon ng mga tao ang mga kabihasnang ito dahil iniisip nila ang mga daang taon bago dumating ang 500 AD. Ngunit kasama talaga sa sinaunang mga panahon ang karamihan sa kasysayan ng tao. Tumanda o naging sinauna ang kabihasnan kahit na sa loob ng panahon ng itinuturing ngayon ng makabagong mga tao bilang sinaunang mga kapanahunan.

 KABIHASNAN NG MESOPOTAMIA

ang mga kontribusyon ng kabihasnang mesopotamia pagdating sa larangan ng kaalaman sa teknolohiya ay paggamit ng araro, pagpapalayok ang gamit ang gulong (wheel-spun pottery), metalurhiya ng bronse at paggamit ng perang pilak. sa larangan naman ng matematika, naimbento rin nila ang pagbilang na batay sa sampu o decimal system, ang hugis na bilog ay hinati nila sa 360 degrees at pagkatuklas ng kalendaryong lunar. isa rin sa kontribusyon nila ay ang sistema ng pagsulat na kung tawagin ay cuneiform.

Lalong umunlad ang kultura ng paglitaw ng mas komplikadong sistema ng paniniwalang ispiritwal; likhang sining tulad ng mga tapayan, alahas, palamuti, sandata at kagamitan: malalaking gusali at proyekto tulad ng kanal, imbakan ng tubig, imbakan ng butil, ziggurat at iba pang templo, at matatayog at malalapad na pader.. Sa mesopotamia matatagpuan ang pinakaunang kabihasnan sa buong daigdig.

KABIHASNAN NG EGYPT

Ang Ilog Nile ay tinatawag na “daluyan ng buhay” sa Ehipto. Ang lupain nito ay tinagurian naming “Ang Handog ng  Nile” (“The Gift of the Nile”) dahil kung wala ang ilog na ito, ang lupain nito ay magiging disyerto
Ilog Nile – may habang humigit-kumulang sa 6,500 kilometro na dumadaloy mula katimugan (Lawa ng Victori, Tanzania)  patungong hilaga (Dagat Mediterranean)
Lower Egypt – nasa bahaging hilaga ng lupain o kung saan ang Nile ay dumadaloy patungong Mediterranean Sea
Upper Egypt – nasa bahaging katimugan mula sa Libyan Desert hanggang sa Abu Simbel

Ang “Mahiwagang Nile”  ang nagpala sa mga taga lambak, ang taunang pag-apaw ng Nile ay nagbigay-daan upang makapagtanim ang mga magsasaka sa lambak-ilog. Ang taunang pagbaha ay nagbigay-daan sa pagkatuto ng mga Ehipto sa astronomiya, kaugnay nito nakabuo sila ng isang kalendaryo. Natuto silang mag-imbak ng tubig sa pamamagitan ng dike, gumawa sila ng mga kanal na daanan ng tubig mula sa Nile at natuto rin silang sumukat ng lupain upang muling mahati ito ng wasto pagkalipas ng malaking baha. Sa ganitong paraan sila unang nagkaroon ng kaalaman sa inhenyeriya at matematika.

Hieroglyphics – paraan ng pagsusulat ng mga Ehipto  na binubuo ng 600 simbolo na may mga larawan na iginuhit nila sa mga dingding ng gusaling yari sa luwad, ang mga larawang ito ay simbolo ng mga ideya, bagay, at tunog ng bigkas ng mga salita na nangangahulugang “sagradong ukit” o hieratic sa wikang Greek.

Kronolohiya ng Kasaysayan ng Egypt

Egyptologist – ang mga iskolar na nag-aaral ukol sa kasaysayan ng Egypt

Ang sinaunang kasaysayan ng Egypt ay kadalasang hinahati sa mga panahong batay sa dinastiya na pinamumunuan ng pharaoh.

Pharaoh – ang tumatayong pinuno at hari ng sinaunang Egypt

• Gumaganap ng dalawang tungkulin – ang pagiging pinuno ng estado at kinatawan ng diyos
• Kontrolado niya ang lahat ng aspekto ng pamumuhay ng mga sinaunang Egyptian
• Kabilang sa kanyang mga tungkulin ay ang:

Pagsasaayos ng mga irigasyon,

Pagkontrol sa kalakalan,

Pagtatakda ng mga batas,

Pagpapanatili ng hukbo, at

Pagtiyak sa kaayusan ng Egypt

Aristokrasya – ang tawag sa pagganap ng dalawang tungkulin ng pharaoh

KABIHASNAN  NG CHINA

Ang kasaysayan ng sinaunang Tsina ay nahahati sa mahahabang linya ng mga pinunong kabilang sa isang pangkat o angkan na tinatawag na dinastiya. Namuno ang dinastiyang T'ang mula 618 hanggang 906 A.D. Biniyayaan ito ng isang serye ng magagaling na emperador na pinangunahan ni Li Shih-min, Pinakadakilang Emperador. Nakilala siya bilang Emperador T'ai-Tsung - ang mandirigma, iskolar at administrador. Kabilang sa mga repormang ipinatupad niya ay ang pabibigay ng mga lupain sa mga magsasaka at ang sistema ng serbisyong sibil. Ipinagpatuloy ng T'ang ang sistema ng pag-aaral at pagsusulit na pinaunlad ng mg anakaraang dinastiya . Ang batayan ng pasusulit (na titawag na chin-shin) ay ang ideolohiya ni Confucius na nagbibigay-diin sa mga patakarang etikal, konsepto ng pagkamatapat sa awtoridad at matas na pagpapahalaga sa mga serimonya at ritwal. Tinangkilik ito ng masa sa pagkat nagbigay ng pagkakataon sa mahirap at mababa ang kalagayan sa lipunan. Nahikayat nito ang mga marurunong upang iahanda ang sarili sa pamumuno sa halip ng pagiging kritiko. 

  KABIHASNAN NG INDIA

ng Timog Asya ay isang malawak na tangway na hugis tatsulok. Sa sinaunang panahon, ang Timog Asya ay tumutukoy sa subkontinente ng India.

Sa ngayon, binubuo ito ng maraming bansa, kabilang ang

·       India

·       Bangladesh

·       Afghanistan

·       Bhutan

·       Sri Lanka

·       Nepal at

·       Maldives

·   Pakistan

Ang rehiyong ito ay kakaiba sa aspetong heograpikal at kultural kung ihahambing sa ibang panig ng Asya. Dahil dito, madalas ding tawagin ang lugar na ito bilang subkontinente ng India. Kahit pa ang rehiyong ito ay nahihiwalay sa Silangang Asya dahil sa Himalayas.

   Sinasabing mahirap lubusang mabatid ang matandang kasaysayan ng India lalo pa’t ang malaking bahagi nito ay hindi itinala ng mga sinaunang Indian. Maaaring makahukay ang mga arkeologo ng mga kasangkapang ginamit ng mga sinaunang Indian subalit hanggang sa kasalukuyan ay hindi pa rin nauunawaan ng mga iskolar ang mga naiwang sistema ng pagsulat ng matandang kabihasnan ng India.

Heograpiya ng India

Mga labi ng Mohenjo-Daro

Mga labi ng Harappa

   Ang mga lungsod sa lambak ng Indus ang pinakabagong tuklas na mga sinaunang sentrong kabihasnan sa kasalukuyang panahon. Ang mga labi ng dalawang lungsod sa Indus River ay natagpuan ng mga arkeologo noong dekada 1920, ang lungsod na Mohenjo-Daro at Harappa. Ang mga lugar na ito, gayundin ang lipunang nabuo rito, ay kasabay halos ng pag-usbong ng Sumer noong 3000 B.C.E.

   Ang lupain sa Indus ay mas malawak kung ihahambing sa sinaunang Egypt at Mesopotamia sapagkat sakop nito ang malaking bahagi ng hilagang-kanluran ng dating India at ang lupain kung saan matatagpuan ang Pakistan sa kasalukuyan. Sa kasalukuyan, tinatayang mahigit sa 1000 lungsod at pamayanan ang natatagpuan dito, particular sa rehiyon ngIndus River sa Pakistan.

Indus River – sa baybayin na ito umusbong ang kabihasnan sa
                          India.

   Ang tubig ng ilog dito ay nagmumula sa malayelong kabundukan ng Himalayas sa katimugang Tibet. Ito ay may habang 1000 milya na bumabagtas sa Kashmir patungong kapatagan ng Pakistan.

   Katulad sa Mesopotamia, ang pagkakaroon ng matabang lupa ay nagging mahalaga sa pagsisimula ng mga lipunan at estado sa sinaunang India. Sa pagitan ng Hunyo at Setyembre bawat taon, ang pag-apaw ng ilog ay nagdudulot ng pataba sa lupa at nagbibigay-daan upang malinang ang lupain.

   Daang-daang pamayanan ang matatagpuan sa lambak-kapatagan ng Indus sa pagsapit ng 3000 B.C.E. ang karamihan sa mga ito ay maliliit na pamayanang may tanggulan at may maayos na mga kalsada. Sa sumunod na limang siglo, nagkaroon din ng mga kanal pang-irigasyon at mgaistrukturang pumipigil sa mga pagbaha.

Pari – ang mga pangunahing namumuno sa lipunan at 
            nagsisilbing tagapamagitan sa tao at kanilang mga diyos.

   Kapuna-punang wala ni isa mang pinuno mula sa sinaunang kabihasnang Indus ang kilala sa kasalukuyan. Ito ay dahil sa wala itong iniwang mga tala at larawan at tila hindi nangailangang ipagmalaki ang kanilang mga ginawa. Isa pang katakataka ay ang kawalan ng mga naiwang monument o istruktura mula sa sinaunang India na maaaring maihalintulad sa zigurrat ng Mesopotamia at pyramid ng Egypt.

   Sa kasalukuyan, ang India ay isa lamang sa mga bansa sa Timog Asya. Subalit kung susuriin, ang buong tangway ay tahanan at pinag-usbungan ng sinaunang kabihasnang namumukod-tangi sa iba.

Ang Kabihasnang Harappa (2700 B.C.E – 1500 B.C.E.)

   Ang kabihasnan ng Harappa ay hango sa matandang lungsodng Harappa na natuklasan sa Lambak Indus at tinatayangumusbong noong 2700 B.C.E.

Harappa – ay matatagpuan sa kasalukuyang Punjab na bahagi
                      ng Pakistan.

   Sa kabilang dako, ang

Mohenjo-Daro – ay nasa katimugang bahagi ng daluyan ng
                               Indus River.

KABIHASNAN NG ASYA

Nag bago ang pamumuhay ng tao sa Panahong Neolitiko. Nagsimula ang malawakang pagtatanim o agrikultura at ang pag-aalaga ng hayop. Depende sa kanilang kapaligiran.

Nang lumaon, may apat na batayang kapaligiran sa Asya na hinanap ng tao. Ito ang kapaligirang lambak-ilog, disyerto, at steppe o damuhan. Natuto ang mga tao sa kapuluan na magtanim ng halamang ugat at palay. Naging bihasa rin sila sa paglalayag at pangingisda. Samantala, ang mga pamayanansa lambak-ilog ay natutong magtanim ng trigo, barley at palay. May nag-aalaga rin ng hayop sa lambak-ilog tulad ng tupa, kambing, at baka. Sa kabilang banda, pag-aalaga ng hayop tulad ng kabayo, tupa, camel, at ox ang naging kabayuhan sa disyerto at steppe. May kaunting pagtatanim din tulad ng dates sa mga oasis sa disyerto.

Tatalakayin sa blog na ito ang nabuong agrikultural na pamumuhay sa mga lambak-ilog, sa Asya - ang Tigris-Euphrates sa Kanlurang Asya, Indus sa Timog Asya, at ang Huang Ho sa Silangang Asya. Ilalarawan sa blog na ito ang mga kabihasnang Sumer, Indus at Shang. Ipapakita rin ang pamahalaan at lipunan na nabuo sa tatlong kabihasnan at kikilalanin ang mga natamo ng mga ito.

Sibilisasyon

• mula sa salitang ugat na civitas

• masalimuot na pamumuhay sa lungsod

Kabihasnan

• nagsimula sa salitang ugat na "bihasa"
• pamumuhay na nakagawian at pinipino ng isang pangkat ng tao.

* Mga Batayang Salik sa Pagbubuo ng Kabihasnan:

1. Pagkakaroon ng organisado at sentralisadong pamahalaan
2. Masalimuot na rehiyon
3. Espesyalisasyon sa gawaing pang-ekonomiya at uring panlipunan
4. Mataas na antas ng kaalaman sa teknolohiya
5. Sining at agrikultura
6. Sistema ng pagsusulat

* Noong unang panahon, ang mga namumuno sa mga lungsod ay matataas na Pari.

Politeismo:

- paniniwala sa maraming diyos

* Mayroon dalawang uri ng pinuno noon:

1.Pinunong pulitikal-militar (hari)

2.Pinunong Panrelihiyon (pari)

Kabihasnang Sumer
(3500-3000 B.C.E.)

Fertile Crescent

- isang arko ng matabang lupa sa Kanlurang Asya mula sa Persian Gulf hanggang sa dalampasigan ng Mediterranean Sea.

- Ang mga lambak-ilog ng Tigris at Euphrates ay kilala sa pangalang Mesopotamia na nangangahulugang " lupain sa pagitan ng dalawang ilog".

-Ang Mesopotamia ay naging tagpuan ng iba't ibang grupo ng tao na naghahanap ng matabang lupa.



* Mga Pamayanang Neolitiko bago ang Sumer*

-ilang pamayanang neolitiko na lumitaw sa rehiyon sa labas ng mesopotamia ay ang Jericho sa Israel, Catal Huyuk at Hacilar nasa Anatolia at ilang pamayanan sa kabundukan ng Zagros nasa hangganan ng Mesopotamia-Persia.

• Jericho (7000 B.C.E.) - Nest Bank na Kontrolado ng Israel -Produkto: Sulfur at Asin n nalilinang mula sa Dead Sea.

• Catal Huyuk (6000 B.C.E.) - Katimugang bahagi ng Anatolia -Pangunahing produkto ay obsidian, isang volcanic glass

• Hacilar (5700 B.C.E.) - Talampas ng Anatolia
  - Pottery o mga palayok ang produkto

* Sistemang Pampulitikal at Pang-ekonomiya*

Sumer - itinuturing na pinakamatanda at pinakaunang kabihasnan sa buong daigdig.

*Mga Pinakamahalagang Lungsod ng Sumer*

• Uruk

• Eridu

• Lagash

• Nippur

• kish

Ziggurat

- pinakamalaking gusali sa Sumer

- Matatagpuan sa tuktok ang dambana para sa diyos o diyosa ng lungsod

*Mga Papel na Ginagampanan ng Paring-Hari

- tagapamahalang ispiritwal at isang pulitikal na lider

- ang mga pinunong militar ang papalit sa Paring-hari bilang pinuno ng templong-estado

*Sistemang Panrelihiyon*

- ang mga Ziggurat o templo ay tahanan ng mga diyos ng mga Sumerian

- natuto ang mga Artisano na ihubog ang luwad na galing sa ilog upang maging iadrilyo

- ayon sa mga matandang paniniwalang Sumerian, ang mga kabundukan ay siyang sentro ng kapangyarihang supernatural sa mundo

- ang bawat baitang ng Ziggurat ay pinag-uugnay ng mga hagdan

- Pagsapit sa tuktok, matatagpuan ang isang dambana na alay sa diyos na kanilang sinasamba

*Mga Diyos ng Sumerian*

• An - diyosa ng kalangitan

• Enlil - diyos ng hangin

• Enki - diyos ng katubigan

• Ninhursag - dakilang diyosa ng sangkalupaan

*Sistemang Panlipunan*

- Nasa tuktok ng lipunan ang mga pinunong pulitikal at ispiritwal

- kasama sa naghaharing uri ang matataas na opisyal at kanilang pamilya. kasunod ang mga mangangalakal,artisano,scribe,at mababang opisyal.

*Kontribusyon ng Sumer sa Kabihasnang Pandaigdig*

-isa sa mga pinakamahalagang ambag ang sistema ng pagsula ay Cuneiform. dahil nito, naitala na nila ang batas,epiko,dasal,at kontrata ng negosyo.

-ang mga scribe o tagasulat ay umuukit sa isang basang Clay tablet. Nagtataglay ng kumpletong petsa at lungsod kung saan ito nagmula.

-ang pinakaunang epiko sa daigdig ay Sumerian-ang epiko ni Gilgamesh.

Sa larangan ng kanilang kaalaman ay pgpapalayok na gamit ang gulong(wheel-spun pottery),metahurhiya ng bronse at tin at paggamit ng perang pilak. Sa larangan ng matematika, naimbento nila ang Decimal System. Ang hugis na bilog ay hinati nila sa 360 degrees. natuklasan nila sa paggamit ng isang kalendaryong Lunar.

-ang pinakaunang nakasulat na batas ay nanggaling sa templong-lungsod ng Ur.

Kabihasnang Indus

-ang lambak-ilog ng Indus at Ganges aymakikita sa timog asya.

*Ang Pamayanang Neolitiko Bago ang Indus*

-isa sa pamayanang ito ay ang Mergarh. Na nasa bandang kanlurang ng ilog indus.

*Sistemang Pampulitika at Pang-ekonomiya*

-sa limang lungsod na nahukay, dalawa ang pinakaimportante: ang Harappa at Mohenjo-Daro

-Pagsasaka ang pangunahing gawain sa Harappa at Mohenjo-Daro.

-ang bulak ay hinahabi upang maging tela.

-Angappa at Mohenjo-Daro ay mga planado at oraganisadong lungsod. May dalawang bahagi ito- citadel o mataas na moog at mababang bayan.

-ang mga bahay ay gawa sa mga ladriyo na pinatuyo sa pugon.

-maraming artifact na laruan ang nahukay sa mga lungsod ng Harappa at Mohenjo-Daro.

*Sistemang Panrelihiyon

Isa sa mga hayop na sinasamba sa indus ay ang Toro.

-ang pinakatanging diyos ay isang babae na pinagmumulan ng lahat ng bagay na tumutubo.

*Sistemang Panlipunan*

· ang mga nakatira sa mataas na moog ay ang mga naghaharing uri.

- ang mga magsasaka ang gumagawa sa dike at kanal para sa irigasyon ng mga pananim.

*Sistema ng Pagsusulat*

-unang gumamit ng sistema ng pagsulat ng Indus.

-ang mga ebidensya na pagsulat ay mga selyo na may Pictogram upang kilalanin ang mga paninda. Natuklasan ito sa Mesopotamia.

*Paglaho ng Kabihasnan*

-ang mga Aryan na tumawid sa mga lagusan sa kabundukan ng Hindu Kush bago makarating sa lambak-iog ng Indus.

Kabihasnang Shang

-makikita sa China ang lambak-ilog ng Huang Ho.

-Ang Huang Ho ay nagdadala ng loess o dilaw na lupa. Dahil sa madilaw na kulay ng tubig,tinawag itong Huang Ho o Yellow River.

-sa pagitan ng mga buwan Huyo at Oktubre dumaating naman ang hanging monsoon na may ulan.

-Ngunit minsan, ang mataas na pagbaha ng Huang Ho ay maaari ding sumira sa maraming ari-arian at pumatay sa maraming tao.

*Mga Pamayanang Neolitiko Bago ang Shang*

-noong 1920, hinati ng mga iskolar sa dalawang panahon- ang kalinangang Yangshao at ang Lungshan.

-Yangshao(3000 B.C.E - 1500 B.C.E)- natatakpan ng luwad and pader at may bubungang pawid o kugon.

-nagsimula na ring gumawa ng tapayan nainit sa loob ng pugon. Ang tapayan ay kulay pula at itim, at may disenyong geometrical.

-Lungshan o Longshan(2500 B.C.E - 2000 B.C.E)- ang pangalawang neolitiko sa Huang Ho bago ang kabihasnang Shang

-mas malawak ang saklaw na teritoryo ng pamayanang Lungshan kaysa Yangshao.

-ilang pamayanan ay nagtatanim ng millet habang iba naman ay palay ang itinatanim.

-mas umunlad ang teknolohiya ng paggawa ng tapayan dahil sa pagkaimbento ng potter's wheel.

-ang Lungshan ang naging transisyon tungo sa kabihasnang Shang.

-may nauna raw na dinastiya sa Shang. Ito ang Xia o Hsia na itinatag ni Yu at nagtagal ng apat at kalahating siglo. Kung totoo ngang dinastiya ang Xia ay hindi mapatunayan dahil sa kawalan ng ebidensyang arkeolohikal.

*Sistemang Pampulitika*

-may pitong lungsod ng Shang ang nahukay na ng mga arkeologo. Ang pinakasikat sa pito ay ang Anyang.

-may maayos na paglalatag ang mga kabahayan at istraktura ng Shang.

-nakita ang malalaking libingan ng mga hari at mataas na opisyal ng Shang.

-ang pinakaimportanteng nahukay sa mga sementeryo ng Shang ay ang iba't ibang buto na ginamit sa mga ritwal. Ang mga butong ito ay tinawag na Oracle Bones o butong orakulo.

-ang mga pinuno ng Shang ay mga paring-hari na namumuno gumagamit ng mga sandatang bronse at sasakyang chariot.

-isa sa mga kilalang hari ay si Wu Ding. ang kanyang asawa na si Fu Hao ay magaling din na pinunong militar.

*Sistemang Panrelihiyon*

-si Shang Di ang diyos na lumikha at hari ng langit.

-ang mga nahukay na butong pang-orakulo ay ginamit ng Shang para sa pakikipag-usap sa kanilang mga ninuno.

*Sistemang Panlipunan*

-ang Chariot ay sasakyang hinihila ng kabayo na ginagamit sa labanan. may 2 o 4 na gulong.

*Sistema ng Pagsulat*

-ang mga simbolo na ginamit sa mga butong pang-orakulo ay ang karakter ng pagsusulat na tsino.

-ang mga karakter na ito ay sumisimbolo a bagay,ideya, o tunog na maaaring isulat na patayo.

-ang pagsusulat ay naging importanteng bahagi ng kulturang tsino at iniangat pa na sa isang sining na pagsulat na tinatawag na Calligraphy. Ito ay nagsilbing tagapag-isa sa mga tsino.

-ang mga artisano ay anging bihasa sa paghugis ng mga moldeng wax.

-gumagawa rin ito ng mga seda para sa mga aristokrata at magagandang porselana mula sa kaolin


Sadyang makasaysayan ang Asya na pinanggalingan ng iba't-ibang mga modernong kabihasnan sa buong mundo. Ating ipreserba ang mga bagay na nagbibigay alaala sa mahahalagang pangyayari sa ating kontinente. 

KABIHASNAN NG AMERIKA

Heograpiya
Ang kontinente ng Hilagang Amerika at Timog Amerika ay nasa pagitan ng Karagatang Pasipiko at Karagatang Atlantiko.
Olmec
Aztec
Maya
Olmec Map
Olmec
mga taong goma (rubber people)
Golpo ng Mehiko
nakasentro sa relihiyon ang buhay
templong hugis piramide - seremonyang panrelihiyon
paglalaro ng bolang goma - "ball court"
3 simbolo ng sistema ng pamilang: dot (1), bar (5), 0
eklipse at planeta
2 kalendaryo
Toltec
lambak ng Mehiko - pinamayanihan ng lungsod ng Teotihuacan
Toltec - nagtungo sa Sentral Mehiko - nagtatag ng isang estado
Chichimeca - nanakop sa lambak
Texococo de Mora - bagong lungsod
nabuo ang sibilisasyong Aztec
calpulli - pangunahing batayan ng lipunan, kadalasang binubuo ng mga pamilya, nagpapatakbo ng paaralan
konseho
templo at imbakan ng mga armas at pagkaing ipinamamahagi sa bawat miyembro
lupa - ani
Aztec Sacrifice
Lipunan at Agrikultura
3 antas: maharlika, ordinaryong mamamayan, alipin (pinakamababa)
pochtec - pangkat na pinahahalagahan; espiya ng kaharian (spy)
Pagsasaka - batayan ng kabuhayan
irigasyon, hagdan-hagdang palayan sa mga burol, at gumamit ng mga pataba
chimampa - pinakamahalagang pamamaraan ng pagsasaka
"floating gardens"
Mais - pangunahing pananim
Kalakalan, Relihiyon, at Sining
Walang perang metal; produkto ang ginagamit nilang pamalit
Huitzilopochtli - diyos ng araw (pinakamahalaga), tinatawag ring diyos ng digmaan
Tlaloc - diyos ng ulan
Quetzalcoatl - diyos ng hangin at karunungan
sakripisyo - bihag, bata
sining - relihiyon
paglililok - templong piramide
bato - diyos at sakripisyo
kalendaryong bato - nagpakilala
Mayan Civilization
Maya
isa sa pinakaprogresibong sibilisasyon sa lupain bago ito sakupin ng mga Europeo
piramideng bato at templo
matematika at astronomiya - naitala sa hiroglipiko
sentrong panrelihiyon - para sa mga diyos
bahay na ang bubong ay yari sa kugon
cacao - ginagawang tsokolate
pagtatanim at pangingisda
lungsod: Tikal, Copal, Uxmal, at Chichen Itza - Katimugang Mehiko at Gitnang Amerika
bumuo ng pamayanan
hepe - nangangasiwa sa lupain; namamana
Lipunan, Kabuhayan, at Relihiyon
4 na antas: maharlika, pari (Ah Kin Mai) - The Highest One of the Sun, magsasaka, alipin
halach uinic (tunay na tao) - pinuno ng lungsod na siya ring pinuno ng hukbo
alipin - komoner, bihag sa digmaan, taong binili sa kalakalan
politeistiko
supernatural na bagay - paniniwala
Hunab Ku - pangunahing diyos, tagagawa sa daigdig
Itzamna - diyos ng langit, sinasamba ng mga pari, patron ng may dugong maharlika
Yum Kaax - diyos ng mais; malapit sa pangkaraniwang tao
Ix Chel - diyos ng bahaghari; sinasamba ng kababaihan
plasa- kung saan nagsasagawa ng ritwal
sakripisyo - nagaganap sa batong piramide
Agham at Sistema ng Pagsulat... Pagbagsak

1. matematika at astronomiya

kalendaryo - batay sa araw
ikalawang kalendaryo - banal; 260 na araw na ginagamit sa paghahanap ng suwerte at malas na araw
konsepto ng zero
wastong sukat sa pagbabawas o pagdaragdag ng araw
nalinang ang komplikadong sistema ng hiroglipiko
hiroglipiko - ginamit sa astronomiya at sa mga impormasyong pangkasaysayan
humina ang sibilisasyon - inabandona ang mga lungsod
natural na kalamidad, epidemya, pagkasira ng lupain, at iba pang suliranin - dahilan ng pagbagsak
Inca
sumakop sa malaking bahagi ng Bulubunduking Andes
pangkat ng madirigmang nanirahan malapit sa lawa ng Titicaca sa Timog-silangang Peru
Manco Capac - unang emperador ng Inca
ayllus - angkan na pinangunahan ni Manco na tumungo sa kapatagan ng Cusco
Sinakop ang Inca
Cuzco - kabisera
dinastiya
kultura - kapatagan ng Cuzco
emperador - bumaba mula sa diyos ng araw na si Inti
hinati ang rahiyon - "apat na suyus"
Tahuantinsuyu - "Land of the Four Quarters" ; tawag sa imperyo
Antisuyu - silangan; Cuntisuyu - kanluran; Collasuyu - pinakamalaking suyu, timog; Chincasuyu - hilaga
suyu - hinati sa bawat maliit na yunit
quipu - hilera ng binuhol na tali, ginamit sa pagtago ng mga tala
ayllu - pamilyang sama-samang naninirahan, gumagamit ng bukid, hayop, at ani
edad 20 - pinuno ang pipili ng mapapangasawa
patatas pangunahing pagkain
pareho ang suot ng mamamayang mahirap
lalaki - buhok - kinabibilangang ayllu
agrikultura - batayan ng ekonomiya
Relihiyon
Viracocha - pangunahing diyos; tagalikha ng mundo
Inti - diyos ng araw
maaaring mabuhay pagkamatay
huacas - katawan ng patay
mamakuna - tumutolong sa mga pari sa pagsamba; "birhen ng araw"; mga dalaga
pag-oopera
musika - sayaw
wind instruments
2 uri ng kalendaryo
nagwakas ng dumating ang Espanyol
bumagsak ang kapangyarihan sa Timog Amerika 

 

KABIHASNAN NG AFRICA 

Ang kasaysayan ng Aprika ay nagsisimula sa unang makabagong mga tao at humahantong sa pangkasalukuyang mahirap na katayuan ng Aprika bilang isang kontinenteng may umuunlad na politika. Ang sinaunang panahong pangkasaysayan ng Aprika ay kinabibilangan ng paglitaw ng kabihasnan ng Ehipto, ng pag-unlad pa ng mga lipunan na nasa labas ng Lambak ng Ilog ng Nilo, at ang pakikisalamuha sa pagitan ng mga ito at ng mga kabihasnan na nasa labas ng Aprika. Noong kahulihan ng ika-7 daantaon, ang Hilagang Aprika at Silangan Aprika ay mabigat na naimpluwensiyahan ng paglaganap ng Islam. Humantong ito sa paglitaw ng bagong mga kulturang katulad ng kultura ng mga taong Swahili. Humantong din ito sa pagtaas ng pangangalakal ng mga alipin na nagkaroon ng napakasamang impluwensiya sa pag-unlad ng buong kontinente magpahanggang sa ika-19 daantaon. Nagtagumpay ang unang mga kilusang pangkalayaan noong 1951 nang ang Libya ay maging ang unang dating kolonya na maging nagsasarili. Ang makabagong kasaysayan ng Aprika ay naging puno ng mga himagsikan at mga digmaan, pati na ng paglaki ng makabagong mga ekonomiyang Aprikano at ng demokratisasyon sa kahabaan ng kontinente. 

 

KABIHASNAN NG PASIPIKO

Ang Kapuluang Pasipiko ay binubuo ng 20,000-30,000 isla, bahura (coral reef) at karang (atoll). Nahahati ito sa tatlong grupo ng mga pulo: ang Melanesia, Micronesia, at Polynesia. Tinatawag ito ng mga manggagalugad na "Garden of Eden" (Halamanan ng Eden) dahil sa likas na ganda nito.
Si Vasco Núñez de Balboa ang unang Europeong nakakita sa Pasipiko, natanaw niya ito at tinawag na "dagat sa timog". Natunghayan din ito ni Ferdinand Magellan sa paglalayag niya rito. Kalmado ang karagatan at tahimik kaya pinangalanan niya itong "Pasipiko" na ang ibig sabihin ay "tahimik" sa wikang Latin. Bagkus hindi sila nakatuklas ng mga pulo rito tanging ang Pasipiko ang natunghayan at natahak nila.
Si James Cook ang unang Europeong nakatapak sa pulo ng Hawaii (Kauai at Oahu) noong Enero 18, 1778. Si Kapitan Cook at ang kanyang mga marinong Briton ang unang mga Europeyong umapak rito. Nagkamit si Cook ng karangalan at katanyagan sa kanyang mga nagalugad at sa kanyang trabaho bilang nabigador. Tinagurian siya ng iba bilang pinakadakilang manggagalugad.
Tinatawag din ang Kapuluang Pasipiko bilang Oceania kapag pinagsasama (Bagaman kadalasang na kabilang ang Australasia at Kapuluang Malay sa kahulugan ng Oceania).